• พนมกุเลน
• ปีที่สร้าง: สร้างในปีพุทธศตวรรษที่ 14
• รัชสมัย : รัชสมัยของพระเจ้าชัยวรมันที่ 2
• ศิลปะ : เป็นศิลปะแบบกุเลน
• ศาสนา : ศาสนาฮินดู ลัทธิไศวนิกาย
• ในภาษากัมพูชา พนม หมายถึง ภูเขา กุเลน หมายถึง ต้นลิ้นจี่ ชื่อนี้ได้มาจากบริเวณนั้นมีต้นลิ้นจี่มากนั่นเอง มเหนทรบรรพต หรือ เขาพนมกุเลน ในปัจจุบัน เป็นเทือกเขาสูงทอดยาว พระเจ้าชัยวรมันที่ 2 ได้สถาปนาศูนย์กลางเมืองหลวงขึ้นพร้อมๆ กับที่ได้สถาปนาลัทธิเทวราชาขึ้น เพื่อความต้องการทางการเมืองให้หลุดพ้นจากอำนาจของชวา มีการประกอบพิธีกรรมโดยเชิญพราหมณ์มาเป็นผู้ประกอบพิธีกรรมดังกล่าว
• ไม่มีหลักฐานใดๆ ที่บอกว่าพระเจ้าชัยวรมันที่ 2 ทรงประทับอยู่ที่เขาพนมกุเลนนานเท่าไร แต่นักประวัติศาสตร์เชื่อว่าคงไม่นานเพราะเป็นภูเขาสูงชัน ภูมิประเทศจึงไม่เหมาะสมที่จะเป็นเมืองหลวงเท่าใดนัก ในที่สุดพระเจ้าชัยวรมันที่ 2 ก็เสด็จกลับมาครองราชย์ที่หริหราลัยอีก ประทับอยู่จนถึงวันสุดท้ายแห่งพระชนม์ชีพ ก็เสด็จสวรรคตในปี พ.ศ.1393 ภายหลังการเสด็จสวรรคตแล้ว ทรงได้รับพระนามว่า ปรเมศวร หลังจากนั้นไม่มีกษัตริย์ขอมองค์ใดย้ายเมืองหลวงมาบนเขาพนมกุเลนอีกเลย หลังจากนั้นมาอีก 300 ปี จึงมีการสร้างมหาปราสาทนครวัดขึ้น ร่องรอยของปราสาทบนเขาพนมกุเลนจึงพบเป็นปราสาทหลังเล็กๆและมีสภาพทรุดโทรมลงมาก มีเพียงแต่ศิวลึงค์ที่ถูกแกะสลักอยู่ใต้น้ำนับพันอันที่ยังคงสภาพดีอยู่
• สิ่งที่ค้นพบในพนมกุเลน
• ศิวลึงค์นับพันองค์อยู่ใต้น้ำ ศาสนาฮินดู ลัทธิไศวนิกาย บูชาศิวลึงค์ว่าเป็นต้นกำเนิดของสรรพชีวิต ศิวลึงค์นั้นก็คืออวัยวะเพสชายใช้แทนพระศิวะ และฐานโยนีที่ล้อมรอบศิวลึงค์ ก็คืออวัยวะเพศของเพศหญิง ซึ่งก็คือนางอุมาเทวีชายาของพระศิวะนั่นเอง ชาวฮินดูเชื่อว่าตราบใดที่อวัยวะทั้งสองยังอยู่ด้วยกัน ตราบนั้นโลกจะอยู่เย็นเป็นสุข มีความเจริญรุ่งเรืองสำหรับการบูชาศิวลึงค์นั้น พราหมณ์จะเป็นผู้นำน้ำมาราดบนศิวลึงค์และน้ำที่รดนั้นจะไหลออกไปที่ช่องโยนี ลงไปสื่อโสมสูตรผู้คนที่มารองรับน้ำนี้ไปกินเชื่อว่าเป็นน้ำศักดิ์สิทธิ์สามารถรักษาโรคภัยได้
• การประกอบพิธีด้วยการทำน้ำศักดิ์สิทธิ์ กระทำไม่บ่อยนัก โดยปกติแล้วแท่นศิวลึงค์จะถูกประดิษฐานไว้บนปรางค์ประธานของปราสาท ต่างๆ เมื่อกระทำพิธีเศกน้ำศักดิ์สิทธิ์จึงได้ปริมาณน้ำที่ไม่มากนักในขณะที่ชาวเมืองต่างพากันมารองรับน้ำกันมากมาย พระเจ้าชัยวรมันที่ 2 ทรงเห็นว่าเป็นความยุ่งยากและไม่ทั่วถึง จึงเกิดความคิดทำให้แม่น้ำเสียมเรียบกลายเป็นแม่น้ำศักดิ์สิทธิ์เสมือนแม่น้ำคงคา พระองค์จึงโปรดให้สร้างศิวลึงค์อยู่ใต้น้ำเสียเลยเมื่อน้ำไหลผ่านรูปแกะสลักศิวลึงค์ใต้น้ำ จึงเป็นน้ำศักดิ์สิทธิ์ ให้ผู้คนมารองรับไปกิน หรือนำไปฝากญาติมิตรที่อยู่ห่างไกลออกไปได้สะดวก
• ศิวลึงค์ที่อยู่ใต้น้ำที่เป็นช่วงต้นแม่น้ำเสียมเรียบนี้อยู่บนเขามีภูมิประเทศเป็นหินทรายอยู่ใต้น้ำยาวหลายร้อยเมตร ขอมโบราณได้ขุดทางเดินสายน้ำใหม่เป็นทางเบี่ยงให้ลงไปอีกทางหนึ่ง เพื่อจะให้บริเวณที่จะทำการแกะสลักศิวลึงค์ใต้น้ำได้สะดวก เมื่อการแกะสลักเรียบร้อยแล้วจึงกลบ ทางเบี่ยงนั้นแล้วปล่อยให้น้ำไหลตามเดิม
• สำหรับศิวลึงค์ที่อยู่ใต้น้ำมีมากถึงหนึ่งพันองค์ซึ่งใช้แทนฤาษีหนึ่งพันตน นอกจากศิวลึงค์แล้วยังมีรูปวิษณุเทพถูกแกะสลักอยู่ด้วยกัน
พนมกุเลนเป็นที่ตั้งของมเหนทรบรรพต มเหนคร หมายถึง พระศิวะ ส่วนบรรพตนั้นหมายถึง ภูเขา ความหมายของเมืองจึงเป็นที่อยู่ของพระศิวะ พนมกุเลนจึงเป็นนิมิตรรูปของเขาพระสุเมรุราชที่มี 109 ยอด ยอดสูงสุดคือยอดเขาไกรลาศ เป็นที่อยู่ของพระศิวะ และพระนางอุมาเทวี และพนมกุเลนยังเป็นสัญลักษณ์ของเขาหิมาลัย ที่มีแม่น้ำศักดิ์สิทธิ์ไหลลงมาจากธารสวรรค์
• น้ำตกพนมกุเลน หลังจากชมความมหัศจรรย์ของศิวลึงค์พังองค์แล้ว สายน้ำที่ไหลลดหลั่นลงสู่ที่ต่ำยังก่อให้เกิดชั้นน้ำตกสวยงามถึงสองชั้นด้วยกัน ชั้นแรกเป็นน้ำตกชั้นเล็ก ดูสวยงาม น้ำไหลลงเป็นม่านท่ามกลางราวไพรที่โอบล้อม ส่วนชั้นช่างมรทางเดินเลาะลงไปเล็กน้อยจะพบชั้นน้ำตกสูง สถานที่นี้เป็นที่พักผ่อนหย่อนใจของชาวเขมร
• วัดพระองค์ธม นอกจากการได้เห็นสิ่งมหัศจรรย์หรือที่ใครๆ ขนานนามว่าเทวาลัยใต้น้ำแล้ว ยังมีศาสนสถานอีกแห่งหนึ่งที่น่าไปชม คือวัดพระองค์ธม หรือวัดพระองค์ใหญ่นั่นเอง อยู่บนยอดสูงสุด ห่างจากน้ำตกไม่ไกลนัก พระพุทธรูปนี้เดิมทีเป็นก้อนหินขนาดใหญ่และถูกแกะสลักเป็นพระพุทธรูปปางไสยาสน์ขึ้น โดยฐานยังเป็นก้อนหินอยู่ การขึ้นไปชมนั้นต้องปีนบันไดสูงสิบกว่าเมตรไปยังโบสถ์ลอยฟ้า ที่สร้างขึ้นไว้คลุมองค์พระ และยังเป็นจุดชมวิวที่สวยงาม เห็นราวป่าเขียวชอุ่มพระพุทธรูปนี้ถูกสร้างขึ้นในปี พ.ศ. 1701 ในรัชสมัยพระเจ้าศรีสุคฯธบุตรและพระเจ้าองค์จันทร์ที่ 1
